Harmonium, A.M.C. de Frel Dinteloord, 1926
1926: Harmonium van 3 maart 1926 met 2 manualen en pedaal,
31 registers en 7 3/5 spel.
Klavieromvang: C t/m c''''
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Dispositie met de letters in de kleur van de registerknoppen
Bovenste rij: Klav. koppel, Ped. Koppel II, Forte Ped.,
Oct. Koppel II, Gamba 8', Harp-Aeoline 8', Euphonn 8', Echo-Horn 8', Holfluit
8', Euphoon 8', Harp-Aeoline 8', Vox Human, Forte I, Forte II.
Onderste rij: Ped. Koppel I, Subbass 16',
Oct. Koppel I, Viola 4', Viola Dolce 4', Bourdon 16', Diapason 8', Dulcet
8', Vox Humana, Dulciana 8', Melodia 8', Violoncel 16', Cello 16', Fluit 4',
Schalmij 8', Vox Celeste 8'
Het nummer 166 56929 staat op het bovenklavier op toetsenraam
Octaafkoppels van c t/m dis' subkoppel en van e't/m c''' superkoppel
De scheiding tussen bas en discant tussen b en c'
Kniezwellers: Links Volle Werkmet een de-blokkeer inrichting en rechts een Forte
Zwel
Tongdikte 2,27 mm
De mechaniek van het bovenklavier op een aparte lade in het bovenste gedeelte
van de kast. De bovenkant van de kast is met een klep gedeeltelijk te openen.
Het pedaal kan in zijn geheel worden ingeschoven.
Basisregisters Manuaal I: 4', 8', 16'+ 3/5 8' Manuaal II: 8', 8, 8' Pedaal 16'
De magazijnbalgplaat is tegelijkertijd ook hoofdbalgplaat. De schepbalgen zijn
op de bewegende balgplaat bevestigd.
De registerlijsten en de bakstukken zijn gemaakt van rood hardhout.
De kast is niet meer geheel origineel. Er waren trappers en aan de linkerzijde
van de kast was een pomphendel. De kast is gedeeltelijk van eiken.
De windvoorziening is geplaatst in een kist buiten het orgel
Er zijn plannen voor een restauratie. De twee trappers en de pomphendel moeten
weer worden aangebracht
Opschrift van het merkplaatje:
N.A. van Dam
ORGELBOUWER
Utrecht
Het instrument wer in 1999/2000 gerestaureerd door Barry de Frel
Restauratievolgnummer: 13
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Merk: N.A. VAN DAM ORGELBOUWER UTRECHT.
Woonplaats: Utrecht
Bouwjaar: 28 januari - 3 maart 1926
Leverancier: Waarschijnlijk direct van de bouwer gekocht
Nummers: (geen serienummer, werden per stuk gemaakt)
166 56929 (inkt): boven- en onderklavier op klavierraam
Notaties: One # E 1260 Wallgale (onderzijde resonantiebodem man. 1)
One # E 1261 C scale Wallgale (resonantiebodem en cancelblokken man. 2 (4x))
Klavierfabrikaat (man. 1 en 2): Reussizche Klaviaturen Fabrik
Raaz & Gloger
LANGENBERG – THÜR.
Windmotor (in aparte kist): AddickS INGENIEURS-BUREAU NIJMEGEN-HOLLAND FABRIKAAT
G. MEIDINGER & Co BAZEL-ZWITSERLAND TYPE CFOH 800. MACH. No. 99829, VERMOGEN 0,1
pk, STAT. 220/110 (V), AMP. 1,25/2,5 (A). T./min 2830, per. 50 cos phi 0,65.
Heeft aanloopspoel met centrifugaalschakelaar. Motor moet daarom horizontaal op
bodemplaat geplaatst worden.
Wanneer binnengekomen: 21 oktober 1995
Wanneer is de restauratie begonnen: 3 december 1999
Wanneer voltooid: ca. december 2001
Manuaalomvang: 5 octaven (61 toetsen)
Bass/Diskant-deling cancellen/koppels: tussen b en c’ resp. d#’en e’.
Houtsoort kast: massief eiken en eiken fineer op grenen/triplex.
Toetsbeleg: celluloid
Aantal spel: 7 3/5
Aantal klavieren: 2. Omvang: C t/m c’’’’
Pedaal: C t/m f’
Aantal tongen: 433
Tongdikte manuaaltongen: 2,27 mm. De pedaaltongen: ± 2,70-2,75 mm dik.
Fabrikaat: Bourdon/Cello 16’: F t/m c’’’’ DHZF kap. (B), rest Duits, vermaakt.
Diapason/Melodia 8’: C t/m d’’’ en e’’’ Duits vreemde B/rechte E, rest DHZF kap.
(B).
Viola/Fluit 4’: DHZF kap. (B), behalve a’’,c’’’,d’’’,f#’’’,g’’’,a’’’,a#’’’ (Duits
) en g#’’’ (Amerikaans).
Schalmij 8’: DHZF kap. (B)
Euphoon/Euphoon 8’: DHZF kap. (B), behalve c t/m f’’’ (DHZF (H)).
Gamba/Aeoline 8’: C t/m D, f t/m a#’, c’’t/m b’’, c#’’’ t/m c’’’’ (DHZF kap.
(B)) , E t/m e + c’’’ (DHZF (H)) en b’(!) (Duits schuine E).
Harp-Aeoline/Harp-Aeoline 8’: C t/m E + f t/m c’’’’ (DHZF kap. (B) en F t/m e (Duits
schuine E).
Gebouwd volgens het Amerikaanse zuigwindprincipe met een Amerikaanse
magazijnbalg scharnierverbinding.
Breedte van één trapper: 17,4 cm
Kniezwellen: Links: Volle Werk
Rechts: Forte I en II
Aantal registers: 31
Model: Trekkend, schuine zwart gepolitoerde knop met porseleinen plaatje,
zwarte,rode of blauwe alfanummerieken, hieromheen gouden rand.
Dispositie:
(bovenste rij v.l.n.r.): Klav. Koppel; Ped. Koppel II; Forte Ped.;
Oct. Koppel II; Gamba 8’; Harp-Aeoline 8’; Euphoon 8’; Echo-Horn 8’; Holfluit
8’; Euphoon 8’; Harp-Aeoline 8’; Aeoline 8’; Vox Humana; Forte I; Forte II.
Onderste rij (v.l.n.r.): Ped. Koppel I; Subbass 16’; Oct. Koppel I; Viola 4’;
Viola Dolce 4’; Bourdon 16’; Diapason 8’; Dulcet 8’; Vox humana; Dulciana 8’;
Melodia 8’; Violoncel 16’; Cello 16’; Fluit 4’; Schalmij 8’; Vox Celeste 8’.
De magazijnbalg heeft twee inwendige bladveren van 30 cm lang en 20 pond. De
schepbalgen hebben twee uitwendige bladveren van 20 cm lang en 5 pond.
Toonhoogte: a’= 440,0 Hz (gelijkzwevend)
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Enkele afmetingen
Mechaniek manuaal I : LxB = 90 x 48 cm
Randhoogte uitwendig : 46 mm
inwendig : 38 mm
Dikte van vlakke grondplaat : 19 mm
Ventielen=>> dikte : 8,5 mm
breedte : 12 mm
lengte : 25 cm
Drukpennen=>> dikte : 4,3 mm
lengte : ca. 130 mm
Mechaniek manuaal II : LxB = 90 x 31 cm
Randhoogte uitwendig : 42,5 mm
inwendig : 33,5 mm
Dikte van vlakke grondplaat : 18 mm
Ventielen=>> dikte : 6,25 mm
breedte : 12 mm
lengte : 17 cm
Drukpennen=>> dikte : 4,3 mm
lengte : 123 mm
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Omschrijving registers en bijzonderheden
Pedaal:
• Subbass 16’ heeft brede pedaaltongen en een zeer dragend karakter. De tongen
van C t/m c zijn 2,70 mm dik en 21,9 mm breed, fabrikaat DHZF schreefletter B.
De tongen van c# t/m e zijn eveneens 2,70 mm dik en 19 mm breed. De tongen van f
t/m f’ hebben een normale letter en zijn 2,75 mm dik en 18,8 mm breed.
• Forte Ped. trekt een klep open boven de Subbasstongen.
• Ped. Koppel I koppelt de toetsen C t/m f’ van manuaal I aan het pedaal.
• Ped. Koppel II koppelt de toetsen C t/m f’ van manuaal II aan het pedaal.
Manuaal I:
• Diapason/Melodia 8’ B/D zit achterin/boven en heeft tongen van een normale
mensuur. Afgeleid hiervan zijn Dulcet/Dulciana 8’ B/D.
• Bourdon/Cello 16’ B/D zit achterin/onder en heeft tongen van een normale
mensuur. Afgeleid hiervan is Violoncel 16’ D.
• Viola/Fluit 4’ B/D zit voorin/onder en heeft eveneens tongen van een normale
mensuur. Afgeleid hiervan is Viola Dolce 4’ B.
• Schalmij 8’ D zit voorin/boven en heeft tongen met een normale mensuur en een
scherpe klank. Heeft ook een bovenste afsluiter om de klank nog scherper te
maken.
• Vox Celeste 8’ D is geen zelfstandig register, maar trekt de Melodia afsluiter
geheel open en daarbij de bovenste afsluiter van de Schalmij gedeeltelijk. Dit
resulteert in een langzame zweving van de toon.
• Oct. Koppel I is in feite een aan elkaar geschakelde bas- en discantkoppel,
waarvan de scheiding van op en neergaande beweging tussen d#’ en e’ ligt.
• Vox humana is een roterend blad, welke trilling veroorzaakt voor de registers
Diapason/Melodia en Bourdon/Cello.
• Forte I: hierbij worden twee kleppen (voor- en achterzijde) boven de tongen
tegelijk geopend.
Manuaal II:
• Euphoon/Euphoon 8’ B/D zit voorin/onder en heeft tongen van een normale
mensuur. Afgeleid hiervan is Echo-Horn/Holfluit 8’ B/D.
• Gamba/Aeoline 8’ B/D zit voorin/boven en heeft tongen van een smalle mensuur.
• Harp-Aeoline/Harp-Aeoline 8’ B/D heeft eveneens tongen van een smalle mensuur.
Het register trekt ook de afsluiters van Gamba/Aeoline 8’ B/D open en is lager
gestemd dan Gamba/Aeoline 8’ B/D.
• Oct. Koppel II is in feite een aan elkaar geschakelde bas- en discantkoppel,
waarvan de scheiding van op en neergaande beweging tussen d#’ en e’ ligt.
• Vox Humana is een roterend blad, welke trilling veroorzaakt voor de registers
van manuaal II.
• Forte II is een klep boven alle tongen van manuaal II
Kniezwel links:
Dit is het volle werk met een ingenieuze constructie voor de (de-)blokkeerinrichting.
Als de kniezwel naar links bewogen wordt, blijft deze vast zitten. Duwt men nog
een keer hiertegen, dan komt deze weer terug. Het bedient alleen de sprekende
registers behalve Subbass 16’ en Harp-Aeoline 8’.
Kniezwel rechts:
Dit bedient alle drie de fortekleppen.
Calcant-indicator:
Geeft een indicatie aan hoe ver de magazijnbalg leeggezogen is. Bovenste stand
is bijna luchtledig (maximale onderdruk), onderste stand is geheel gevuld (geen
onderdruk).
Calcant-hendel:
Bedient beide schepbalgen om en om. Middenin is rustpositie (hiervoor is een
latje aangebracht), naar beneden wordt de linker schepbalg bedient en naar boven
wordt de rechter schepbalg bedient.
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Globale omschrijving reconstructie
Het instrunent is in zeer slechte staat aangeschaft door de restaurateur.
Mankementenlijst:
• Beide Vox Humana’s ontbraken
• Toetsbeleg gebroken/beschadigd
• Kast deels gefineerd (links) over het massief eiken deel waarin de sleuven
zitten.
• Balgensysteem was geheel verbouwd tot een klein balgje met één 20 ponds veer
en een schepbalgveer. Hierdoor was de onderdruk veel te hoog.
• Schepbalgen, trapppers, calcant-indicator en –hendel verdwenen, singelrollen
ontbraken. Hoofdbalgplaat gehalveerd.
• Voorslag en balgenschot (met zwelpedaal uitholling) niet origineel.
• Kniezwelinrichting rechts bijna geheel verdwenen
• Registerplaatje Forte I en knop niet origineel
• Messing strippen naast trappers ontbraken
• Stuk hout uit singelplank gezaagd (i.v.m. motor)
• Tong A van het pedaal gebroken
• Registerventiel Subbass 16’ was verplaatst (i.v.m. verkleining balg)
• Zwakke bevestiging bovenklavier
• Slechte werking koppels
• Scheuren in windladen
• Conducten lekten als zeef
• Extra ventielveertjes waren er geplaatst voor man. 1 en 2 i.v.m. bijspraak.
Hierdoor ook zeer zware toetsdruk op beide klavieren.
• Breuk loden pijpje voor Vox Humana
• Etc.
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Bij de reconstructie is a.h.v. foto’s van instrumenten (van dezelfde bouwer)
nagegaan hoe het instrument oorspronkelijk eruit zou hebben gezien.
Werkzaamheden in grote lijnen:
• Kast, balgen, trapinrichting, calcantvoorziening en fortezwel gereconstrueerd
• Conducten vervangen, lekkages verholpen, twee andere Vox Humana’s geplaatst
• Bijna alle vilt, balgdoek, leder, kernlaken en moesvilt vervangen.
• Alles opnieuw afgesteld, enkele abstractlatjes vervangen
• Alle tongen gereinigd en generaal gestemd
• Enkele mechaniekdelen gelakt en cancellen gereinigd met perslucht
• Bijna alle toetsbeleg vervangen
• Ontbrekende onderdelen toegevoegd
• Motorkist en schakelaar aangebracht
• Etc. etc.
Klik op de afbeelding voor een vergroting
Uw harmoniumrestaurateur:
Barry de Frel
2019:
Het instrument is nu in het bezit van het Harmoniummuseum in
Bargercompascuum. Er is sprake van dat het wordt gesloopt. (02)
Bronnen:
- Brief van A.M.C. de Frel aan Piet van Hoogdalem (geen datum)
- E-mail van Barry de Frel 24 september 2019 (Van Mannes
Welleweerd, restaurateur van Harmonium Museum Nederland, begreep ik dat het
instrument in zijn bezit is gekomen en (helaas) mogelijk gesloopt zal worden)
